In november 2023 hebben het Europees Parlement en de EU-lidstaten een akkoord bereikt over de “Natuurherstelwet” die gericht is op het herstel van de biodiversiteit in Europa. Een van de vele doelstellingen is het verwijderen van onnodige barrières om de verbindingen van rivieren te verbeteren. In deze context begonnen berichten zich te verspreiden op sociale media waarin werd beweerd dat het verwijderen van meer dan 300 dammen in 2022, de overstromingen van deze winter in heel Europa zou hebben veroorzaakt. Dit is echter ongegrond: de meeste dammen in Europa worden niet gebruikt om overstromingen te beheersen en beekherstelprojecten zoals “Dams removal” kunnen de opslagcapaciteit verbeteren die nodig is om overstromingen te voorkomen, hebben experts aan AFP uitgelegd.
“Vorig jaar record aantal dammen in de EU afgebroken. Hé, kijk nu, overstromingen”, staat in een bericht op X, van 25 december 2023, van Marcel de Graaff (FvD), lid van het Europees Parlement. Hij was tot eind 2022 lid van de extreemrechtse fractie Identiteit en Democratie, maar stapte uit de groep nadat hij hen ervan beschuldigde “anti-Rusland” te zijn, en zit nu zonder parlementaire fractie. De post werd meer dan 800 keer gedeeld op het netwerk. Een artikel van NineforNews gebaseerd op deze post kreeg ook aandacht op sociale media, met meer dan 600 shares op Facebook.
Eind 2023 en begin 2024 kregen meerdere Europese landen te maken met extreme weersomstandigheden, onder andere Duitsland, België, Frankrijk… Ook verschillende delen van Nederland, zoals in Gelderland en in Brabant, werden getroffen door storm en hoog water .
Hoewel de gebeurtenissen op zich niet zo ongewoon waren, was het de optelsom ervan die de situatie ingewikkelder maakte en uiteindelijk tot overvloedige regenval leidde, meldden experts aan AFP.
Bovendien kunnen projecten voor het ontmantelen van kleine stuwen in Nederland volgens hen meer ruimte geven aan het opgehoopte water. Experts zeiden ook dat de ontmantelde dammen, inclusief grotere, niet hadden kunnen helpen tegen de overstromingen die deze winter in Europese landen plaatsvonden.
AFP heeft contact opgenomen met De Graaff voor commentaar op deze onjuiste aantijgingen. Op het moment van publicatie hadden we nog geen antwoord ontvangen.
AFP heeft eerder onjuiste beweringen van zowel het Europese parlementslid als de website NineForNews geverifieerd, bijvoorbeeld hier, hier en hier.
Natuurherstelwet
Op 22 juni 2022 kwam de Europese Commissie met een voorstel voor een wet over natuurherstel met als doel het herstel van aangetaste ecosystemen door het stimuleren van beboste gebieden, mariene habitats en het vergroten van de connectiviteit tussen rivieren.
Wat de verbinding tussen rivieren betreft, is het doel van de wet om “barrières die de connectiviteit van oppervlaktewateren verhinderen, te identificeren en te verwijderen, zodat tegen 2030 ten minste 25000 km rivier weer vrij kan stromen”, staat te lezen op de website van de Commissie. Uit gegevens van de EU blijkt dat meer dan 80 procent van de habitats in Europa in slechte staat zijn.
Het wetsvoorstel over natuur en biodiversiteit, dat op 12 juli 2023 werd aangenomen met een nipte meerderheid tijdens de behandeling in het Parlement, kreeg veel tegenstand van de conservatieve Europese Volkspartij (EVP), voordat onderhandelingen met EU-lidstaten leidden tot een akkoord op 9 november.
De wet moet in de komende maanden nog formeel worden goedgekeurd door het Europees Parlement en de Raad van de Europese Unie.
Het wetsvoorstel is een essentieel onderdeel van de Europese Green Deal en de EU-biodiversiteitsstrategie voor 2030, zoals gespecificeerd op de website van de Commissie.
Dams Removal-beweging
Deskundigen schatten dat er in Europa meer dan een miljoen barrières zijn die de rivieren versnipperen. In 2016 werd het project “Dams removal Europe” (DRE) gelanceerd door vijf organisaties, later aangevuld met twee andere, om de verwijdering van onnodige kleine en grote of beïnvloedende dammen te bevorderen, zodat rivieren hun “natuurlijk functioneren” en hun vis- en andere soortenpopulaties herstellen. Dit wordt uitgelegd op de website van een van de stichtingen.
Het verwijderen van deze dammen gebeurt door lokale initiatieven. Volgens “Dams removal” is het mogelijk om door het verwijderen van een dam overstromingen en droogte te verminderen door de rivier meer ruimte te geven. Deze op de natuur gebaseerde oplossing om rivieren meer uiterwaarden te geven is in Nederland uitgevoerd sinds de extreem hoge waterstand in 1993 en 1995.
In een rapport dat op 23 april 2023 is gepubliceerd, schrijft Dams Removal dat “Europa in 2022 een nieuw record heeft gevestigd met ten minste 325 rivierafsluitingen die in het hele continent zijn neergehaald”. Na een zoekopdracht op internet vond AFP talloze artikelen met dezelfde bewoordingen als in het rapport, bijvoorbeeld hier en hier in het Nederlands of hier in het Engels.
“Gezien de laatste ontwikkelingen in het Europese klimaatbeleid en het voorstel van de Commissie voor een natuurherstelwet is het belangrijk om het verwijderen van dammen te blijven benadrukken als een cruciaal instrument om ecosysteemherstel te bewerkstelligen”, wordt er in het rapport toegevoegd.
De virale berichten lijken naar dit rapport te verwijzen om het vervolgens in verband te brengen met de bewering dat het de overstromingen heeft veroorzaakt die deze winter in Europa plaatsvonden. Deskundigen uit verschillende Europese landen zijn het echter niet eens met de bewering die op sociale media wordt verspreid.
Overstromingen gelinkt aan hevige regenval, zeggen experts
Hoewel “het toekennen van een reden voor overstromingen een complex proces is”, zoals Robert Slomp, coördinator overstromingsrisicobeheer bij de Rijkswaterstaat (de uitvoerende organisatie van het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat) in een e-mail op 26 januari 2024 stelde, gaven hij en de meerdere deskundigen met wie AFP contact opnam aan dat zware regenval verantwoordelijk was voor de hoge waterstand in de regio, samen met veranderingen in het landschap in de afgelopen decennia.
“Wij denken eerder dat overvloedige regenval de problemen in Europa heeft veroorzaakt”, verklaarden Carlijn Bak-Eijsberg en Tom Buijse van Deltares, het Nederlandse kennisinstituut voor water en ondergrond, in verschillende telefoon- en e-mailuitwisselingen met AFP in januari 2024.
Andere experts waren het ook eens over de significante regenval, die volgens hen door de klimaatverandering vaker voorkomt. Meer specifiek in Nederland wezen beide experts van Deltares erop dat het de herhaling van deze stormen en regenbuien was die het hoge waterpeil veroorzaakte.
Niko Wanders, universitair hoofddocent Hydrologische extremen aan de Universiteit Utrecht, schreef op 18 januari 2023 in een e-mail aan AFP: “Het komt vooral [door] aanhoudende regen in Nederland, maar ook in stroomopwaarts gelegen landen zoals Duitsland en België. Overstromingen zoals deze komen eens in de 5 tot 10 jaar voor, dus dit was niets ongewoons”.
“Zware regenval in het stroomgebied van de Rhijn zal uiteindelijk een hoogwatergolf veroorzaken en het water dat niet kan worden vastgehouden zal over de rivier stromen. Als er al water wordt vastgehouden in kleinere stroomgebieden in Nederland, zal een piek vanuit Duitsland een probleem worden en overstromingen in Nederland veroorzaken”, zei Ton Hoitink, hoogleraar Environmental Fluid Mechanics aan de Wageningen Universiteit, op 18 januari 2024 aan AFP.
“Hoewel technische maatregelen zoals dammen plaatselijk bescherming kunnen bieden tegen overstromingen, ligt de onderliggende oorzaak in de uitgebreide verandering van ons landschap in de afgelopen eeuwen. Veel gebieden zijn drooggelegd om de productiviteit van land- en bosbouw, verstedelijking en scheepvaart te verhogen, waardoor de afvloeiing tijdens zware regenval versneld is. Deze snelle afvloeiing draagt op zijn beurt bij aan verhoogde overstromingspieken”, legde experts van het Duitse milieuagentschap (UBA) uit in een gezamenlijke e-mail op 2 februari 2024.
Verwijderen van dammen kan helpen bij overstromingen
Deskundigen uit verschillende Europese landen en met verschillende achtergronden waarmee AFP in contact is geweest, verwerpen wat er online wordt beweerd. Hoewel ze erkenden dat bepaalde typen dammen gunstig kunnen zijn in het geval van overstromingen, legden ze uit dat het verwijderen van dammen door middel van specifieke projecten niet zulke ongewenste effecten heeft, maar juist kan leiden tot een grotere wateropslagcapaciteit.
Het is belangrijk om te beseffen dat het percentage dammen in Europa dat wordt gebruikt voor overstromingsbeheer zeer beperkt is en dat deze nauwgezet worden beheerd, zoals Gwen Macdonald, Senior Program Manager voor het Open Rivers programma, op 1 februari 2024 in een e-mail aan AFP meldden. “Het is veilig om te zeggen dat de overstromingen en watertekorten die zich vorig jaar in heel Europa voordeden, niet te wijten zijn aan het verwijderen van dammen en barrières van Europese rivieren”, verklaarde ze.
“Er is geen verband tussen het verwijderen van dammen of andere obstakels en overstromingen”, zei Marie-Anne Germaine, docent en onderzoeker in de geografie aan de Universiteit Paris Nanterre, in Frankrijk, aan AFP in een e-mail op 29 januari 2024. “De meeste infrastructuren die over rivieren worden gebouwd hebben niet als doel om overstromingen te reguleren, maar eerder om energie te produceren (molens, microkrachtcentrales of grote dammen) of om water op te slaan (irrigatie bijvoorbeeld)”. Dit soort dammen “hebben geen effect en kunnen geen overstromingen voorkomen”, legde Germaine uit.
Veel dammen in Europa dienen geen doel meer, zei Florence Habets, CNRS-onderzoeker aan het Geologisch Laboratorium van de École normale supérieure in Parijs, Frankrijk, in een e-mail op 27 januari 2024. Habets gaf het voorbeeld van een grote stuwdam die onlangs in Normandië, Frankrijk, werd ontmanteld na jaren van planning: “Het is erg stroomafwaarts, er is geen impact op de huidige overstromingen”. Over deze dam wordt ook in dit artikel in Le Monde uitgelegd dat hij niet ontworpen werd om overstromingswater vast te houden.
Dieter Gerten, Professor voor Klimatologie en Hydrologie van de Wereldverandering aan de Humboldt-Universität in Berlijn, zei in een email aan AFP op 26 januari 2023 dat om het verwijderen van dammen invloed te laten hebben op de overstromingen, deze “op grote schaal verwijderd zouden moeten zijn in elk stroomgebied waar een overstroming was, wat op zijn zachtst gezegd onwaarschijnlijk is”.
In Nederland lagen de acht kleine onnodige keringen en stuwen die in 2022 werden ontmanteld niet in de grote riviersystemen van het land, zoals Herman Wanningen, de oprichter van het initiatief DRE, aan de Volkskrant meldde. Deze informatie werd bevestigd door experts Bak-Eijsberg, Buijse en Wanders.
In een artikel uit 2023 van The Guardian zei Herman Wanningen dat het verwijderen van deze dammen ook “meer ruimte creëert voor overstromingen als het goed wordt gedaan”.
“De veranderingen die worden aangebracht bij het verwijderen van een dam zijn om een meer natuurlijke stroming van het water te herstellen en te zorgen voor een grotere wateropslagcapaciteit in plaats van problemen te veroorzaken”, beaamt Hoitink. In een e-mail van de 19e voegde hij eraan toe: “Het verwijderen van dammen en stuwen in Nederland maakt de omgeving niet meer overstromingsgevoelig”.
Dammen kunnen worden verwijderd op een manier die meer ruimte creëert voor de rivier om te overstromen, zei Benjamin Dewals, universitair hoofddocent Waterbouwkunde en Waterbeheer aan de Universiteit van Luik, aan AFP op 24 januari 2024. Dit kan echter alleen in bepaalde gebieden, bijvoorbeeld waar geen verstedelijking plaatsvindt. Er kunnen ook meer meanders worden gecreëerd terwijl de rivierstroom wordt hersteld, waarbij soms zelfs de oorspronkelijke stroming van de rivier wordt hersteld.
Minder risico op droogte
In de artikelen van NineForNews wordt beweerd dat het verwijderen van die dammen door DRE ook het risico op droogte verergert. Ook dit klopt niet, stelden experts. AFP had een soortgelijke bewering ook al ontkracht in een eerdere factcheck in het Spaans, toen veel complottheorieën weer de kop opstaken door de intense droogte van vorig jaar.
“Als er hele kleine dingen worden afgebroken, met weinig impact, vanwege risico’s of omdat ze in slechte staat zijn, dan zal dat weinig effect hebben”, zei de Spaanse ingenieur Francisco Flores, vicevoorzitter van de Spaanse Vereniging van Dammen en Reservoirs (SEPREM), AFP destijds, in november 2022.
“De dammen die zijn verwijderd kunnen niet de oorzaak zijn geweest van de droogte die we in de afgelopen zomer hebben gezien. Deze programma’s voor het verwijderen van dammen, die deel uitmaken van rewildinginspanningen, kunnen slecht zijn voor de landbouw, maar goed voor de natuur en goed voor het waterbeheer, waaronder droogtepreventie”, zei Hoitink.
Habets merkte ook op dat stuwen de waterkwaliteit ernstig kunnen verslechteren in geval van droogte, bijvoorbeeld door opwarming van het water of verlies van zuurstof.
Door een rivier meer ruimte te geven door een stuw te verwijderen “wordt meer infiltratie in de grond gestimuleerd en worden de grondwaterspiegels weer aangevuld, waardoor ze beter bestand zijn tegen droogte, omdat het grondwater de rivieren voedt als het niet regent”, zei Pr. Dewals.
Meer artikelen van AFP Fact Check over desinformatie rond klimaatverandering kun je hier lezen in het Nederlands en hier in het Engels.
