Oekraïense president heeft 17 miljoen hectare landbouwgrond niet verkocht aan buitenlandse bedrijven

In Oekraïne is de verkoop van landbouwgrond aan buitenlandse investeerders wettelijk verboden. Toch beweren gebruikers op sociale media in augustus 2022 dat de Oekraïense president Volodymyr Zelensky ongeveer een derde van het Oekraïense grondgebied had verkocht aan buitenlandse bedrijven. De Oekraïense grondwet staat een dit soort verkoop nog niet toe, en ook deskundigen op het gebied van grondrecht spreken de beweringen tegen.

Sinds begin augustus 2022 hebben honderden gebruikers berichten op Facebook, Twitter en Telegram gedeeld (hier, hier en hier) die de bewering verspreiden dat de Oekraïense president Volodymyr Zelensky bijna een derde van het Oekraïense grondgebied heeft verkocht aan buitenlandse bedrijven. Beweringen circuleerde ook in het Engels, Frans, Pools, Fins, Hongaars, Slowaaks, Italiaans en Tsjechisch. Een van de Nederlandse artikelen die de bewering verspreiden is een vertaling van een stuk op de Duitse website van de door het Kremlin gefinancierde televisiezender Russia Today.

In de berichten wordt beweerd dat de Oekraïense president Volodymyr Zelensky 28 procent van het Oekraïense grondgebied – in totaal “17 miljoen hectare landbouwgrond” – heeft verkocht aan drie Amerikaanse bedrijven, Cargill, DuPont en Monsanto.

Dit is onwaar, de Oekraïense president heeft buitenlandse bedrijven geen 17 miljoen hectare land verkocht. De verkoop van landbouwgrond aan buitenlandse bedrijven en personen is in Oekraïne bij wet verboden. De drie genoemde bedrijven ontkennen grond in Oekraïne te bezitten. Ook in hun jaarverslagen wordt niet verwezen naar landbezit in Oekraïne.

Sinds het begin van de Russische aanval op Oekraïne op 24 februari 2022 heeft er herhaaldelijk desinformatie over de gebeurtenissen in Oekraïne gecirculeerd op sociale netwerken. De Oekraïense president is in het verleden ook vaak het doelwit geweest van desinformatie op sociale media. AFP controleerde bijvoorbeeld beweringen over het feit dat een ziekenhuisbezoek van Zelensky in scène was gezet. AFP verzamelt hier fact checks over de oorlog in Oekraïne.

Oekraïense wet verbiedt verkoop van grondgebied aan buitenlanders

De berichten beweren dat de Oekraïense president Oekraïense landbouwgrond heeft verkocht aan verschillende buitenlandse bedrijven. Volgens de Wereldbank had Oekraïne in 2020 41 miljoen hectare landbouwgrond. In totaal heeft Oekraïne een oppervlakte van ongeveer 58 miljoen hectare.

Op 1 juli 2021 is echter een hervorming van de Oekraïense grondwet in werking getreden, volgens welke de verkoop van landbouwgrond aan buitenlandse particulieren en bedrijven verboden is.

Volgens artikel 130 van de nieuwe grondwet kunnen alleen Oekraïense burgers, lokale overheden van Oekraïne of de Oekraïense staat zelf landbouwgrond kopen. Bedrijven kunnen dergelijke grond delen alleen kopen als ze overeenkomstig met de Oekraïense wet zijn opgericht en uitsluitend eigendom zijn van Oekraïense burgers. Eventuele aandeelhouders van bedrijven moeten ook burgers of overheidsinstellingen van Oekraïne zijn als ze Oekraïense landbouwgrond willen verwerven.

Oleksii Martynets, een deskundige op het gebied van grondzaken bij de Union of Ukrainian Agribusiness (UCAB), bevestigde dit op 2 september 2022 per e-mail aan AFP. “Dit is absolute onzin”, schreef hij, verwijzend naar de aantijgingen op sociale netwerken. “De kwestie van landbouwgrond in buitenlands bezit is helemaal niet aan de orde, want het antwoord is ondubbelzinnig, buitenlanders kunnen geen eigenaar zijn van dergelijke grond delen.”

Zelfs potentiële buitenlandse of staatloze erfgenamen van Oekraïense landbouwgrond mogen die volgens de huidige wetgeving slechts voor een beperkte tijd bezitten, en zelfs dan alleen doorverkopen volgens de wettelijke voorschriften, volgens Martinets. “Eenvoudig gezegd is er slechts een periode van één jaar waarin buitenlanders grond kunnen bezitten, en dan nog alleen voor vervreemding”, d.w.z. om het door te verkopen.

Decennialang debat over hervorming van de grondwet

Sinds het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 wordt in Oekraïne gediscussieerd over het openstellen van de grondmarkt. Het Duitse federale agentschap voor burgereducatie heeft in deze analyse de geschiedenis van het hervormingsproces vanaf december 2020 getraceerd. In 2001 nam de Rada, het Oekraïense parlement, een tijdelijk verbod op de verkoop van landbouwgrond in privébezit aan. Dit moratorium, die als tijdelijke oplossing bedoeld werd, is in de daaropvolgende jaren negen keer verlengd en gold tot 2021. In de tussentijd volgden nog meer moratoria, die de omschakeling van landbouwgrond en de privatisering van landbouwgrond in staatseigendom verboden. Ook voor de moratoria was de verkoop van grond in het buitenland niet legaal.

Met de hervorming van de grondwet, die in maart 2020 door de Rada is goedgekeurd en op 1 juli 2021 in werking is getreden, zijn de moratoria opgeheven. De hervorming voorziet een geleidelijke openstelling van de Oekraïense grondmarkt tegen 2024. De hervorming was een voorwaarde van het Internationaal Monetair Fonds om een steunpakket van meerdere miljarden euro’s voor het land vrij te maken. Volgens de voorwaarden van de hervorming zullen Oekraïense burgers in een eerste fase gedurende tweeënhalf jaar – van 1 juli 2021 tot 31 december 2023 – maximaal 100 hectare landbouwgrond mogen kopen of hun grondbezit mogen verkopen.

In de tweede fase zullen zowel particulieren als bedrijven vanaf 1 januari 2024 landbouwgrond tot 10.000 hectare mogen verwerven. Alleen bedrijven die naar Oekraïens recht zijn opgericht en uitsluitend eigendom zijn van Oekraïners, komen echter in aanmerking.

In een derde fase van de hervorming kunnen ook buitenlandse particulieren en bedrijven het recht krijgen om grond te verwerven. De grondwet voorziet echter een referendum als voorwaarde hiervoor, waarop Oekraïners zouden stemmen. Het is echter nog niet duidelijk wanneer zo’n stemming zal plaatsvinden. Volgens Oleksii Martinets van UCAB is het momenteel moeilijk te voorspellen of een dergelijk referendum daadwerkelijk zal plaatsvinden. Hij acht goedkeuring bij een stemming uiterst onwaarschijnlijk: “Er zijn niet veel kansen voor het verlenen van zo’n toestemming, aangezien land wordt beschouwd als deel van de nationale schat.” Volgens een opiniepeiling van juni 2021 van het Internationaal Instituut voor Sociologie van Kiev zijn 84,1 procent van de Oekraïners tegen de verkoop van landbouwgrond aan buitenlanders.

De bedrijven ontkennen grondbezit in Oekraïne

De drie bedrijven die in de meeste beweringen werden genoemd ontkennen dat zij grond in Oekraïne hebben gekocht, schreven ze aan AFP. Een woordvoerster van het Amerikaanse landbouwbedrijf Cargill vertelde AFP op 17 augustus 2022 in een e-mail dat Cargill geen landbouwgrond in Oekraïne bezit of pacht. Een woordvoerder van het Amerikaanse chemiebedrijf DuPont vertelde AFP op 17 augustus 2022 ook dat DuPont geen land in Oekraïne bezit.

Monsanto, de Amerikaanse zaadproducent die in de berichten ook wordt genoemd, werd in 2018 overgenomen door het Duitse farmaceutische en chemische bedrijf Bayer. Utz Klages, persvoorlichter van de afdeling gewasonderzoek van Bayer, schreef in een e-mail aan AFP op 17 augustus 2022: “Bayer bezit geen landbouwgrond in Oekraïne. Tot nu toe is er geen mogelijkheid voor ‘buitenlanders’ of buitenlandse bedrijven om landbouwgrond in Oekraïne te verwerven.” Ook de respectieve recentste jaarverslagen van Cargill, DuPont en Bayer maken geen melding van de verwerving of het bezit van landbouwgrond in Oekraïne.

Dit werd bevestigd door UCAB-deskundige Martinets. Cargill, DuPont en Bayer zijn op de Oekraïense markt alleen actief als leveranciers van zaden, gewasbeschermingsmiddelen en in de graanhandel, verklaarde hij. “Er zijn echter geen belangrijke grondgebieden in eigendom of in cultuur”, zei hij. AFP deed ook navraag bij het Oekraïense ministerie van Landbouw en de nationale kadastrale dienst, maar kreeg geen antwoord.

Angst voor uitverkoop van Oekraïens landgebieden

De Amerikaanse denktank Oakland Institute heeft verschillende publicaties gepubliceerd over de landhervorming in Oekraïne. Frederic Mousseau, directeur van het Oakland Institute, is expert op het gebied van voedselzekerheid en landbouwbeleid. In augustus 2021 schreef hij samen met zijn collega Ben Reicher een analyse over aan wie de Oekraïense landhervorming profiteert. Mousseau schreef ook op 19 september 2022 per e-mail aan AFP dat de virale berichten onwaar zijn: “De Oekraïense wet verbiedt voorlopig de verkoop aan buitenlandse entiteiten, en de president heeft geen bevoegdheid om land te verkopen”.

Hoewel buitenlandse particulieren en bedrijven momenteel geen wettelijke basis hebben om Oekraïense landbouwgrond te kopen, mogen ze wel grond pachten, vooral in gezamenlijke boerderijen met Oekraïners, zoals Oleksii Martinets uitlegde. Momenteel wordt in totaal 2,5 miljoen hectare landbouwgrond van Oekraïense burgers in deze vorm gepacht, aldus Martinets, veel minder dan de 17 miljoen hectare grond die in de berichten wordt beweerd. Los daarvan blijkt uit een analyse van november 2021 door het onafhankelijke landmonitoringinitiatief Land Matrix dat het totale gebied waarin buitenlandse investeerders een belang hebben 3,3 miljoen hectare bedraagt.

Veel Oekraïners vreesden dat het openstellen van de grondmarkt zou leiden tot een overname van Oekraïens land door grote landbouwbedrijven en buitenlandse investeerders. Daarom werd in 2001 een moratorium op de verkoop van grond ingesteld.

Frederic Mousseau benadrukte tegenover AFP dat hoewel de huidige grondwet in Oekraïne buitenlandse investeerders verhindert bezit te nemen van Oekraïense landbouwgrond, buitenlandse agribusinesses, investeringsfondsen of banken zeer geïnteresseerd zijn in het versterken van hun invloed op de Oekraïense landbouwsector.

In plaats van grond te kopen, zouden zij investeren in aandelen in Oekraïense bedrijven die op hun beurt grond kopen of pachten, aldus Mousseau. “Er moet ook worden opgemerkt dat in de top drie van de grootste grondbezitters in Oekraïne NCH Capital staat, een Amerikaans investeringsfonds dat via pacht meer dan 330.000 hectare grond heeft,” zei hij. NCH Capital is op de Oekraïense landbouwmarkt actief via haar Oekraïense dochteronderneming Agroprosperis.

Tot de investeerders in enkele van de grootste landbouwbedrijven van Oekraïne behoren beleggingsfondsen als BlackRock en Vanguard, maar ook Amerikaanse en Europese pensioenfondsen, banken en stichtingen, aldus Mousseau. In 2014 verwierf de Amerikaanse agribusinessgroep Cargill vijf procent van de grootste agribusiness van Oekraïne, Ukrlandfarming, die ongeveer 570.000 hectare landbouwgrond in Oekraïne bezit. In sommige versies van de valse claim in het Nederlands wordt ook gezegd dat Vanguard ook rechtstreeks grond bezit in Oekraïne, maar dat zou om de hierboven uiteengezette redenen niet mogelijk zijn.

“Australian National Review” corrigeert zijn eigen artikel

Sommige berichten die op sociale media te vinden zijn verwijzen naar een bericht van 27 mei 2022 van de portaalsite “Australian National Review” (ANR), die zichzelf omschrijft als “Australië’s eerste echte vrije en onafhankelijke pers” die “degenen die in de traditionele media onjuiste waarheden en opzettelijke propaganda verspreiden, ter verantwoording kan houden”. In het verleden heeft ANR herhaaldelijk artikelen over samenzweringsverhalen verspreid.

ANR is opgericht door Jamie McIntyre, een Australische ondernemer die, volgens berichten in de media, investeerders zeven miljoen Australische dollars afhandig heeft gemaakt via een illegaal Ponzi-programma. AFP vroeg de redactie van ANR op 22 augustus 2022 om commentaar op de beweringen in het artikel, en om bewijs voor de vermeende verkoop van Oekraïense landbouwgrond aan buitenlandse bedrijven, maar kreeg geen antwoord.

ANR noemt Laura Aboli als de auteur van het bericht. Aboli runt een Telegram-kanaal waarop ze deels samenzwering verhalen en desinformatie verspreid. Op 23 juli 2022, nauwelijks twee maanden na de publicatie van het ANR-artikel, deelde ze op haar Telegram-kanaal een tekst met exact dezelfde bewoordingen. Vier dagen later, op 27 juli 2022, deelde ze zelf het ANR-artikel. Ze vertelde AFP op 21 augustus 2022 dat ze niet de auteur was van de tekst. Ze had het slechts toegestuurd gekregen en op haar Telegram kanaal geplaatst, zei ze, eraan toevoegend: “Het geciteerde getal is volgens mij een fout, ik had het dubbel moeten controleren voordat ik het opnieuw plaatste, mijn fout.” Als bron voor de beweringen verdacht ze een bericht op het Franstalige portaal “Ritimo” op 12 november 2021. Het artikel daar is op zijn beurt een vertaling van het hierboven al geciteerde bericht van het Oakland Institute – waarvan de auteurs: Ben Reicher en Frederic Mousseau. De post ondersteunt de beweringen in Aboli’s geschriften niet.

Het bericht op de ANR-website werd in augustus 2022 bijgewerkt met de volgende redactionele opmerking: “De gemelde 17 miljoen hectare was een fout en het zijn er 1,7 miljoen. Merk op dat de vermeende bedrijven het land niet op hun naam hebben, maar via investeringsfondsen.” Deze nieuwe bewering werd echter nog steeds niet ondersteund met enige documentatie of bewijs.

DPA ontkrachtte ook deze valse beweringen die in berichten op verschillende socia media opdoken.