Er bestaat een wereldwijde consensus onder wetenschappers over de opwarming van de aarde en de antropogene oorsprong ervan. Op sociale media circuleren echter publicaties waarin wordt beweerd dat temperatuurmetingen uit een ijskern uit Groenland bewijzen dat het klimaat altijd heeft gevarieerd en dat de opwarming van de aarde van natuurlijke oorsprong is. In de posts wordt ook een videoclip gedeeld die twintig jaar geleden is opgenomen en waarin een wetenschapper van de Universiteit van Kopenhagen aan het woord is. De wetenschappelijke kennis over de opwarming van de aarde is sindsdien geëvolueerd: het is nu bewezen dat de door de mens veroorzaakte uitstoot van broeikasgassen verantwoordelijk is voor de recente opwarming van het klimaat, meldden verschillende klimatologen, waaronder de onderzoeker in de video, aan AFP. Bovendien is de studie van een ijskern uit Groenland alleen niet voldoende om de verandering van het klimaat op aarde te traceren.
Berichten op sociale media zijn begin januari weer opgedoken waarin de menselijke oorsprong van de opwarming van de aarde in twijfel wordt getrokken en waarin een video wordt aangehaald als bewijs voor de bewering van gebruikers (hier, hier en hier).
“Als je gelooft in de opwarming van de aarde, de invloed van de mens op het klimaat en de 1,5 graad grens, kijk dan vooral deze clip even. Echt doen!”, luidt de originele bewering die meer dan duizend keer is gedeeld sinds 22 juni 2023. De post werd begin januari 2024 ook onder andere geretweet door Thierry Baudet, de voorman van Forum voor Democratie (FvD).
In de video halen een wetenschapper en zijn team een ijskern uit Groenland om de gegevens over de geschiedenis van het klimaat op aarde te analyseren. In het fragment stelt de wetenschapper dat de gegevens het “erg moeilijk zouden maken om te bewijzen of de temperatuurstijging in de 20e eeuw te wijten is aan menselijke activiteiten of dat het een natuurlijke variatie is”.
Maar de beweringen, die in verschillende talen (zoals in het Frans en in het Engels) worden gedeeld, zijn misleidend: ze trekken een video die twintig jaar geleden is opgenomen uit zijn verband. De wetenschappelijke kennis is sindsdien geëvolueerd en er bestaat nu een wetenschappelijke consensus over de opwarming van de aarde en de menselijke oorsprong ervan. Bovendien zijn temperatuurmetingen uit een ijskern op Groenland op zichzelf niet voldoende om conclusies te trekken over het klimaat in het algemeen.
Een video van twintig jaar geleden
De onderzoeker die in de video aan het woord is, is Jørgen Peder Steffensen (hier gearchiveerd), een onderzoeker aan het Niels Bohr Instituut (hier gearchiveerd) van de Universiteit van Kopenhagen.
AFP contacteerde hem op 22 mei 2022 toen de onjuiste beweringen voor het eerst de ronde begonnen te doen op sociale media in het Frans. Steffensen legde uit dat “de video een uittreksel is van een documentaire die Lars Oxfeldt Mortensen meer dan 20 jaar geleden heeft gemaakt”. Deze film, getiteld “Doomsday Called Off” (hier gearchiveerd) en uitgebracht in 2004, kan online worden opgespoord.
De regisseur, Lars Oxfeldt Mortensen (hier gearchiveerd), trok de menselijke oorsprong van de opwarming van de aarde in twijfel. Sindsdien heeft hij nog een documentaire gemaakt over de hypothese dat de activiteit van de zon voornamelijk verantwoordelijk is voor de opwarming van de aarde, een misleidende bewering die meermaals werd geverifieerd door AFP, bijvoorbeeld hier en hier.
In het begin van de jaren 2000 concludeerde het derde rapport van het International Panel on Climate Change (IPCC), ‘s werelds grootste autoriteit op het gebied van klimaat, dat het “waarschijnlijk” was dat menselijke activiteit de oorzaak was van de opwarming van de aarde.
Het IPCC, dat in 1988 werd opgericht door de Wereld Meteorologische Organisatie (WMO) en het Milieuprogramma van de Verenigde Naties (UNEP), brengt duizenden experts op het gebied van atmosferische wetenschappen, oceanografen, glaciologen en economen samen en kreeg in 2007 de Nobelprijs voor de Vrede (hier gearchiveerd).
Het IPCC is onderverdeeld in drie groepen experts die aangesteld zijn door de verschillende regeringen en internationale organisaties: de eerste groep bestudeert het wetenschappelijke bewijs voor de opwarming van de aarde, de tweede groep de gevolgen en de derde groep presenteert mogelijke oplossingen om de opwarming te beperken.
Sinds 1990 hebben wetenschappers van het IPCC zes rapporten gepubliceerd met een samenvatting van onze kennis over het klimaat. Deze kennis is in de loop van de onderzoeken geëvolueerd, net als de conclusies van de experts.
Daarom bleven de deskundigen in 1990 voorzichtig en concludeerden ze dat het niet mogelijk was om te bevestigen dat menselijke activiteiten verantwoordelijk waren voor de opwarming van de aarde. In 2007 achtten ze het “zeer waarschijnlijk” dat dit het geval was, en in 2013 “uiterst waarschijnlijk”.
In het eerste deel van het laatste rapport, gepubliceerd in augustus 2021, concludeerden de IPCC-experts dat de opwarming van de aarde “ondubbelzinnig” is en dat “het onomstotelijk is dat menselijke invloeden de atmosfeer, de oceanen en het land hebben verwarmd”.
Maar “de film is meer dan twintig jaar geleden gemaakt en in die tijd was het erg moeilijk om politici – laat staan kiezers – ervan te overtuigen dat we te maken hadden – en hebben – met een door de mens veroorzaakte opwarming van de aarde”, zei Jørgen Peder Steffensen aan AFP.
“Ik besloot toen, en ik besprak het met Lars [Oxfeldt Mortensen], dat ik als wetenschapper niet moest filteren met wie ik sprak op basis van een persoonlijk oordeel over de politieke ideeën van die persoon”, voegt hij eraan toe: “Ik sta achter wat ik twintig jaar geleden in Lars Oxfeldts film zei, maar ik was en ben het nog steeds niet eens met zijn interpretaties”.
“Deze video, die twintig jaar geleden is opgenomen, is niet representatief voor de huidige kennis. In 2001 schreef het IPCC dat het ‘waarschijnlijk’ was dat de opwarming van de aarde werd veroorzaakt door menselijke activiteit. Voor een wetenschapper zou dit een reden kunnen zijn om voorzichtig te zijn. Maar de wetenschap is sterk geëvolueerd en er bestaat vandaag geen twijfel meer”, bevestigde Xavier Fettweis (hier gearchiveerd), klimatoloog aan de Universiteit van Luik, aan AFP op 23 mei 2023.
Een ijskern die niet representatief is voor het klimaat op aarde
In de video begint Jørgen Peder Steffensen met het analyseren van temperaturen uit een ijskern, een cilinder van ijs dat in een gletsjer wordt geboord en wordt onderzocht om informatie over het klimaat te verzamelen.
“Wanneer je een ijskern uitboort, laat je een gat achter. Door een thermometer in dit gat te steken, kunnen we de temperaturen over deze ijslaag van 3 km registreren. Als we deze temperatuur nauwkeurig genoeg meten, tot op een duizendste graad nauwkeurig, is het ijs de temperatuur aan het oppervlak niet vergeten toen de sneeuw viel. Aan de hand van deze temperaturen hebben we de temperaturen van de afgelopen 10.000 jaar kunnen reconstrueren”, legt hij uit.
De uitleg in de video die circuleert op sociale media vereenvoudigt de manier waarop temperaturen gereconstrueerd kunnen worden, merkt glacioloog Heidi Sevestre (hier gearchiveerd) op aan AFP.
“We kunnen ook variaties in de verhoudingen van zuurstofisotopen (hier gearchiveerd) in watermoleculen meten om de temperatuur van heel oud ijs te reconstrueren”, zei Sevestre. De temperatuur wordt niet rechtstreeks gemeten, maar afgeleid uit parameters die in het ijs aanwezig zijn en die vervolgens door onderzoekers worden geanalyseerd. Dit wordt ook uitgelegd in dit artikel (hier gearchiveerd) in het populairwetenschappelijke tijdschrift Scientific American.
Om het klimaat van de aarde in het verleden af te leiden, baseren onderzoekers in paleoklimatologie, de studie van het klimaat van voorbije tijdperken, zich op zogenaamde “klimaatarchieven”: natuurlijke elementen die al duizenden jaren aanwezig zijn (link hier gearchiveerd). Ijskernen zijn daar onderdeel van, net als boomstamringen, stalagmieten en oceaanbodemsedimenten.
Door een enkele ijskern te bestuderen, is het mogelijk om conclusies te trekken over het klimaat op de specifieke plaats waar de kern werd gewonnen. Dit zette AFP al uiteen in een vorige factcheck over andere verkeerd geïnterpreteerde gegevens. Maar om het klimaat van de aarde in het verleden af te leiden, baseren onderzoekers zich op metingen uit verschillende delen van de wereld, zei Xavier Fettweis.
De gegevens in de video werden verzameld in het kader van het Greenland Ice Core Project (GRIP), dat eind jaren 90 begon met boren en zich richt op het bestuderen van temperaturen op de “Dye 3”-locatie in Groenland.
Jørgen Peder Steffensen zei aan AFP ook dat de ijskernmetingen die op deze plek zijn gedaan, door de onderzoekers zijn geanalyseerd en vergeleken met andere temperaturen die zijn gemeten op een andere plek op Antarctica, de “Law Dome”, die niet in de videoclip te zien is. Vervolgens verwees hij naar de gegevens (hier gearchiveerd) die alle metingen op deze twee locaties bevatten.
“Lars Oxfeldt heeft mijn opmerking over de vergelijking tussen Groenland en Antarctica niet in zijn film opgenomen. De curven voor Law Dome en Groenland laten allebei een wereldwijde afkoelingstrend zien van 5000 jaar geleden tot het einde van de 20e eeuw, maar daarna lopen ze uiteen. Ik had er ook op gewezen dat als de temperaturen van Law Dome op hetzelfde moment begonnen te stijgen als die van Groenland, dit een sterke aanwijzing zou zijn dat de mens verantwoordelijk is voor de klimaatverandering. En de gegevens die we nu hebben laten natuurlijk zien dat dat zo is”, betreurt de onderzoeker.
Lokale temperatuurkarakteristieken
Hoewel, zoals de video die circuleert op sociale media aangeeft, het klimaat altijd heeft gevarieerd in de tijd (een feit dat is gedocumenteerd en goed bekend is bij wetenschappers, zoals alle experts die zijn benaderd door AFP aangeven), trekt dit niet het bestaan van de recente opwarming van het klimaat in twijfel, die is gekoppeld aan menselijke activiteiten.
Klimaatschommelingen zijn altijd waargenomen in de loop van de tijd, zelfs duizenden jaren geleden, voordat de mens op aarde verscheen, als gevolg van de natuurlijke klimaatcyclus, de positie van de aarde ten opzichte van de zon en de baan van de aarde. Dit werd al door AFP uitgelegd in een artikel van augustus 2022.
“De aarde heeft een flink aantal ijstijden en interglaciale perioden doorgemaakt,” zei Heïdi Sevestre. Zonnestraling heeft ook invloed op het klimaat en beïnvloedt alle atmosferische lagen samen: de atmosfeer, de troposfeer en de stratosfeer.
Het feit dat de opwarming die de afgelopen 150 jaar heeft plaatsgevonden, is veroorzaakt door menselijke activiteit, is niet in tegenspraak met deze natuurlijke variaties in het klimaat, legt Gerhard Krinner (hier gearchiveerd) uit, die onderzoeksdirecteur is bij het CNRS en onderzoeker bij het Grenoble Instituut voor Milieugeowetenschappen.
Bovendien zijn de temperaturen op Groenland onderhevig geweest aan lokale klimaatverschijnselen, die niet representatief zijn voor de temperaturen op aarde als geheel. Groenland heeft bijvoorbeeld lokale “zeer abrupte opwarmingsperioden” gekend, zoals wordt beschreven door Xaver Faïn, onderzoeker aan het Instituut voor Milieugeowetenschappen, in dit artikel (hier gearchiveerd) dat online beschikbaar is.
Een van die periode, soms het “middeleeuwse optimum” genoemd, wordt gemeld door Jørgen Peder Steffensen in de video. “We denken dat de ‘warme’ middeleeuwse periode in Groenland ongeveer 1,5 graden warmer was dan nu,” zegt hij.
“Dit is een bekend en goed gedocumenteerd lokaal fenomeen, dat vooral in Groenland opvallend was, maar dat misleidend wordt vertaald naar het mondiale niveau”, zei Gerhard Krinner.
In een studie die in 2009 in het tijdschrift Science werd gepubliceerd, toonden onderzoekers aan dat deze warmere periode slechts in één deel van de wereld voorkwam, de Noord-Atlantische Oceaan, en gedeeltelijk veroorzaakt zou kunnen zijn door regionale klimaatverschijnselen, zoals al werd gesteld in een Frans factcheck (hier gearchiveerd) in Le Monde uit 2015.
Bovendien, neigen de temperaturen op Groenland vandaag de dag – twintig jaar na dat de video werd opgenomen – die van die middeleeuwse periode te overschrijden, benadrukken de onderzoekers die door AFP werden geïnterviewd.
“Wat Groenland betreft, is de recente opwarming nu heel duidelijk en goed gedocumenteerd”, zei klimatoloog Jean Jouzel, voormalig vicevoorzitter van het IPCC, op 23 mei aan AFP.
Hij verwijst onder andere naar een studie (hier gearchiveerd) die in januari 2023 werd gepubliceerd in het tijdschrift Nature, waarin reconstructies van temperaturen in Groenland van 1000 tot 2011 werden geanalyseerd. In de eerste figuur, die hieronder is weergegeven, is duidelijk te zien dat de gemeten temperaturen zijn gestegen:
“De opwarming van het laatste decennium waarmee in onze studie rekening is gehouden, overtreft de temperatuurvariabiliteit van het pre-industriële tijdperk van het laatste millennium”, schrijven de auteurs, die concluderen dat de “antropogene invloed” op de opwarming “nu aantoonbaar is in centraal en noordelijk Groenland”.
Recente jaren buiten beschouwing gelaten
In de grafiek die wordt getoond in de video die de ronde op sociale media doet, zijn de jaren niet gespecificeerd op de X-as en de meest recente gegevens die Jørgen Peder Steffensen becommentarieert zijn die van 1875. Hij wijst erop dat deze datum “overeenkomt met de tijd waarin meteorologische waarnemingen begonnen”.
“Zijn klimaatreeks houdt geen rekening met de laatste jaren van de opwarming”, zegt Xavier Fettweis. Over het algemeen stoppen “temperaturen die gereconstrueerd worden uit ijskernen in de jaren 1950”, dat wil zeggen een paar jaar of tientallen jaren voordat wetenschappers begonnen te boren, omdat “om de karakteristieken te kunnen meten, de sneeuw moet bezinken, dus de meest recente lagen worden niet meegenomen”, legt de klimatoloog uit.
De opwarming van de aarde is de afgelopen jaren echter versneld. Dit wordt geïllustreerd door de volgende grafiek uit een IPCC-rapport (hier gearchiveerd) dat in augustus 2021 werd gepubliceerd, waaruit blijkt dat de temperaturen de afgelopen 150 jaar sterk zijn gestegen.
“Hoewel ‘klimaatverandering’ op zichzelf neutraal is, is de snelheid waarmee deze verandering plaatsvindt dat niet. Hoe eerder deze verandering plaatsvindt, hoe meer schade dit ons zal toebrengen, omdat we allemaal ‘landbouwer’ zijn, we allemaal afhankelijk zijn van de aarde en we een stabiel klimaat nodig hebben om gewassen te verbouwen”, aldus Jørgen Peder Steffensen.
Consensus over door de mens veroorzaakte opwarming van de aarde
Naomi Oreskes (hier gearchiveerd), hoogleraar wetenschapsgeschiedenis aan Harvard, was de eerste die de wetenschappelijke consensus over de menselijke oorzaak van de opwarming van de aarde kwantificeerde. In 2004 voerde ze een studie uit van de 928 collegiaal getoetste wetenschappelijke artikelen over klimaatverandering die tussen 1993 en 2003 waren gepubliceerd.
Dit selectieproces is essentieel om alleen klimaatexperts te behouden, die dus legitimiteit hebben, en om de meningen uit te sluiten van mensen die niet op dit gebied hebben gewerkt.
“Opmerkelijk is dat geen van de artikelen het oneens was met het consensusstandpunt dat de opwarming van de aarde in de afgelopen vijftig jaar voornamelijk een antropogene oorsprong heeft”, schreef Oreskes (hier gearchiveerd).
Sindsdien hebben vele andere studies deze conclusies bevestigd, zoals beschreven in deze eerdere Franstalige factcheck.
Het bestaan van klimaatverandering veroorzaakt door menselijke activiteit wordt echter regelmatig in twijfel getrokken op sociale media. AFP heeft voordien al onjuiste en misleidende beweringen over het klimaat ontkracht: hier in het Nederlands en hier in het Engels.
