Foto van rouwend jongetje is wel degelijk gemaakt in Oekraïne in 2022

Berichten die honderden keren gedeeld zijn op sociale media beweren dat een foto van een jongetje in Oekraïne naast het graf van zijn moeder, die begin april 2022 op nieuwssites verscheen, eigenlijk twee jaar eerder is genomen. Als vermeend bewijs verwijzen de berichten naar een screenshot van Google-zoekresultaten waarop de foto naast een artikel uit 2020 te zien is. Maar dat bewijst niet dat de foto twee jaar oud is. Persbureau AP vermeldt in hun beeldbank dat de foto is gemaakt op 4 april 2022. Daarnaast heeft de fotograaf het verhaal achter de foto in Oekraïne uitgelegd in een interview. AFP heeft geen oudere publicaties van de foto gevonden.

Deze valse bewering is vergelijkbaar met andere berichten die zijn ontstaan sinds de Russische invasie van Oekraïne die onterecht de indruk wekken dat westerse media berichtgeving over het conflict verzinnen.

“Maar de oorlog is echt hoor mensen”, luidt een sarcastisch bericht op Twitter van 10 april 2022 die meer dan 800 keer werd geretweet. Het bevat twee screenshots. De eerste toont een tweet van een artikel van de Vlaamse nieuwszender HLN (Het Laatste Nieuws) met de kop “Droevige foto van jongen (6) die treurt naast graf van zijn moeder in Kiev” en een cirkel rond de datum 6 april 2022. De tweede toont Google-zoekresultaten van dezelfde foto naast een artikel met de datum 1 februari 2020.

Reacties onder de tweet tonen aan dat sommigen denken dat dit een onjuiste weergave is van gebeurtenissen in Oekraïne door westerse media: “Geloof niet alles wat de media, radio en tv je voorspiegelt. Propaganda leugens en bedrog”, schrijft een Twitter-gebruiker, en “deze foto maakt wel duidelijk dat wij hier net zo goed gemanipuleerd worden door de overheid als de mensen in Rusland”, schrijft een ander. Dezelfde screenshots circuleren ook op Facebook.

Herkomst van de foto

De screenshots bij deze berichten zijn misleidend. In werkelijkheid gaf HLN geen verkeerde voorstelling van de foto in hun artikel. Het werd genomen tijdens het conflict in Oekraïne op 4 april 2022, aan de rand van Kiev door de fotograaf Rodrigo Abd, zoals kan worden gelezen in de omschrijving in de beeldbank van het persbureau AP.

In een interview met het Amerikaanse tv-programma Today vertelde de fotograaf het verhaal achter de foto, waarin hij uitlegde dat de jongen Vlad heet en dat zijn moeder op 33-jarige leeftijd stierf in een kelder tijdens de Russische invasie.

De Pulitzerprijs-winnende fotograaf uit Argentinië publiceerde de foto ook op 5 april 2022 op zijn Instagramaccount.

AFP heeft vóór 4 april 2022 geen publicaties met de foto online gevonden.

Datums in zoekresultaten van Google moeten zorgvuldig worden bekeken

Het zogenaamde bewijs dat de foto uit 2020 komt en onterecht als recent wordt gepresenteerd, is een screenshot van de zoekresultaten van Google. Hierin verschijnt de foto naast een artikel (met een vertaalde kop naar het Nederlands) van de website Glos24.pl met de datum 1 februari 2020. Wanneer we de Nederlandse tekst terugvertalen naar het Pools, vinden we het originele artikel hier.

Dergelijke zoekresultaten kunnen verschijnen wanneer je een omgekeerde zoekopdracht doet naar een afbeelding met Google. Dit kan handig zijn om de herkomst van een foto te achterhalen, maar het vertelt niet altijd het volledige verhaal.

Op het moment van schrijven bevat het artikel op Glos24.pl niet de foto van het jongentje. Het is echter heel goed mogelijk dat een zoekopdracht een recente afbeelding met een ouder artikel koppelt. Als we een omgekeerde zoekopdracht van de foto van het jongetje uitvoeren en de zoekresultaten aanpassen om alleen berichten van de Poolse website te vertonen (met de zoekoperator: site:Glos24.pl), verschijnt de foto naast artikelen uit 2021 en 2018 – terwijl de foto momenteel ook niet verschijnt op deze pagina’s (1, 2).

Hoe dit werkt kunnen we aan de hand van een ander voorbeeld uitleggen. Neem deze foto van de overwinningstoespraak van de Franse president Emmanuel Macron, genomen op 24 april 2022. Als we de foto zoeken via een omgekeerde zoekopdracht (op 25 april 2022), is een van de resultaten een webpagina van enkele dagen eerder: van 20 april op de Spaanstalige website van de Huffington Post.

Hoewel dit artikel van 20 april 2022 de foto niet bevat, kunnen we zien waarom deze in de zoekresultaten van Google is verschenen als we naar beneden scrollen: de foto verschijnt in een gedeelte onderaan de pagina met links naar recente artikelen.

Dit voorbeeld illustreert hoe zoekresultaten zorgvuldig moeten worden gecontroleerd. Als een webpagina dynamisch is – dat wil zeggen dat deze een gedeelte bevat dat voortdurend wordt bijgewerkt met links naar nieuwe publicaties – kan een foto verschijnen in een Google-zoekresultaat van een oudere publicatie. Het zoekresultaat is niet genoeg: je moet een stap verder gaan en de inhoud van die webpagina controleren.

Het valse ‘bewijs’ dat de foto van de jongen oud is, maakt deel uit van een bredere trend waarin westerse media onterecht worden beschuldigd van onjuiste berichtgeving over de oorlog in Oekraïne, in een poging om de geloofwaardigheid van pro-Kremlin-narratieven te versterken.

Onderzoeken door AFP hebben bijvoorbeeld aangetoond hoe een gefabriceerde video over de vermeende verantwoordelijkheid van Oekraïne voor een bomaanslag niet was gemaakt door de BBC; hoe een screenshot van een Facebook-bericht werd gemanipuleerd om te doen lijken alsof RTL Nieuws filmbeelden gebruikte in hun berichtgeving over het conflict in Oekraïne, en hoe de Duitse krant Bild, zonder bewijs, onterecht werd beschuldigd van het verspreiden van oud beeldmateriaal in een bericht over Russische bombardementen.

De Amerikaanse nieuwszender CNN is herhaaldelijk het doelwit geweest van ‘nepfactchecks’ zoals hier, hier en hier.