Een video waarin een Oekraïense soldaat een vrouw en haar kind zou hebben bedreigd, werd in maart 2023 duizenden keren gedeeld op sociale media met berichten die beweerden dat de video de terreur toont waarmee mensen die Russisch spreken in Oekraïne worden geconfronteerd. Aan de hand van herkenningspunten in de video konden online digitale onderzoeksgroepen de video echter lokaliseren naar een gebied dat in september 2022 door Rusland werd geannexeerd. Het is hoogst onwaarschijnlijk dat Oekraïense soldaten in dit gebied actief zouden zijn.
De video, die wordt gedeeld met een tekst die beledigend is voor Oekraïne, is kennelijk opgenomen vanaf een dashboardcamera. We zien een militair SUV-voertuig met een Oekraïense vlag en een oud Duits militair symbool, een bestuurder aan de kant zetten op een lege landweg. Een gewapende man in militair uniform loopt naar het voertuig met de dashboardcamera en berispt de bestuurder omdat hij een militair konvooi heeft ingehaald. We horen de stem van een vrouw die in het Russisch antwoordt; de soldaat scheldt haar uit en beveelt haar de officiële Oekraïense taal te gebruiken in plaats van het Russisch. De soldaat keert terug naar zijn voertuig en vuurt herhaaldelijk met zijn geweer. De vrouw klinkt gealarmeerd en bang, en een baby huilt.
De video werd massaal gedeeld in berichten op sociale media in verschillende talen met commentaren die zeggen dat het het slechte gedrag van Oekraïense soldaten toont. De vermeende soldaat in de clip spreekt de vrouw aan met een moslimnaam, en sommige berichten verwijzen hiernaar, en zeggen dat het laat zien hoe slecht Oekraïners Russische moslimminderheden behandelen.
In het Nederlands werd het bericht eind maart 2023 tientallen keren gedeeld op Facebook (zoals hier en hier) met misleidende beweringen zoals : “‘Een militant van de strijdkrachten van Oekraïne stopte een auto met een moeder en kind wegens ‘het overtreden van verkeersregels’, en schoot vervolgens op de auto omdat zij Russisch sprak” of “Oekraïense soldaten houden vrouw met baby aan… …dit is dus wat onze westerse leiders steunen!”.
Het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken gebruikte de bewoordingen van anti-Oekraïense propaganda en deelde de video op 27 maart in een post waarin stond: “Eens een nazi altijd een nazi. Dit is het soort terreur waarin Oekraïners leven: zie hoe Oekraïense militairen een moeder met een kind op de achterbank uitschelden en beschieten, en haar een ‘varken’ en ‘uitschot’ noemen, alleen maar omdat ze… Russisch spreekt.” Het bericht werd later zonder verklaring verwijderd.
Toen de video opdook, gebruikten gerespecteerde digitale onderzoeksgroepen zoals Bellingcat en Geoconfirmed oriëntatiepunten in de clip om de plaats waar het werd gefilmd te lokaliseren. Zij identificeerden de locatie als net buiten de door Rusland gecontroleerde stad Donetsk, ongeveer 20 km van de grens met Oekraïne. Het gebied staat sinds april 2014 onder controle van pro-Russische separatisten en werd in september 2022 eenzijdig door Rusland geannexeerd.
Bij AFP hebben we de video ook onderzocht op geomarkering om deze te vergelijken met Google Earth en we kwamen tot dezelfde conclusie. Een Oekraïense blogger deelde later een video waarin een route van Donetsk naar deze zelfde locatie werd getraceerd. Het bleek dezelfde route te zijn als in de misleidende video en bewijst dat het aan de Russische kant van de frontlijn is.
Hoewel we niet alle omstandigheden van de video konden verifiëren, waaronder wie het heeft gefilmd en de identiteit van de betrokken mensen, wijzen alle bewijzen van geolocatie-experts en onafhankelijk bevestigd door AFP erop dat deze clip werd opgenomen net buiten de stad Makiivka, op de weg van Donetsk.
In hun onderzoek zeiden andere fact-checkers (Demagog.cz, Mythdetector.ge, DPA of Stopfake.org) dat er andere tekenen waren dat dit video een hoax was, waaronder dat dashboard camera’s verboden zijn in Oekraïne en dat de audio laag van de video inconsistenties vertoonde. Volgens dit artikel van het Oekraïense persbureau Ukrinform zijn dashboardcamera’s vanaf maart 2022 verboden om te voorkomen dat informatie over de bewegingen van de strijdkrachten openbaar wordt gemaakt.
Waar de misleidende video nog meer verscheen
We identificeerden het Russische Telegramkanaal “Two majors” als de vroegste plaats waar de video verscheen met het bijschrift dat ook verwees naar de vrouw’s moslimnaam en religie.
De Russische ambassade in het Verenigd Koninkrijk deelde de video op Twitter, waar haar bericht werd bestempeld als onjuiste informatie.
De video verscheen ook op Russische nieuwswebsites (hier, hier, hier).
Het werd ook op grote schaal gedeeld in het Slowaaks, Tsjechisch, Bulgaars, Roemeens, Pools, Servisch en Duits.
Open-sourcegemeenschap doet onderzoek
Toen de video op 27 maart viraal ging, stelden vooraanstaande deskundigen op het gebied van open-source intelligence (OSINT) een onderzoek in. Zij vonden bewijs dat de video werd gefilmd tussen de steden Donetsk en Makiivka, in een gebied dat in september 2022 bij Rusland werd ingelijfd door middel van in diskrediet gebrachte referenda.
Bellingcat’s OSINT-analist Eliot Higgins vond de exacte locatie en trok de herkomst van de video in twijfel. Zijn eigen verificatie citeerde het werk van GeoConfirmed, een vrijwilligersgemeenschap die zich richt op het geolokaliseren van video’s die verband houden met de invasie van Rusland in Oekraïne in februari 2022. Ze publiceerde op 27 maart een thread met de geolocatie van de video naar 47.977044, 37.953754, tussen Donetsk en Makiivka.
Tatarigami_UA, een Twitter-gebruiker die zegt een Oekraïense reservist te zijn, publiceerde ook een thread met dezelfde conclusie. Het werd ook geolocaliseerd door PStyle0ne1, een andere pro-Oekraïense account.
Gecheckt door AFP
Hoewel de virale video wazig is en een lage resolutie heeft, kon AFP de markeringen vergelijken met satelliet- en luchtfoto’s op Google Earth. We plaatsen het ook op de locatie net tussen Donetsk en Makiivka en ongeveer 20 km van de frontlinie, in door Rusland gecontroleerd gebied.
Zoals hieronder te zien is, zien we in de eerste seconden van de video twee hoogspanningsmasten aan de rechterkant van de weg, waarvan de ene loodrecht op de andere staat:
Enkele seconden later in de video zien we een witte paal aan de linkerkant van de weg:
Wij hebben de aanwezigheid van deze elementen bevestigd op een luchtfoto van Google Earth genomen op 16 oktober 2021:
Volgens het tijdstempel in de video is het opgenomen rond 12.18 uur plaatselijke tijd (GMT+2) op 24 maart 2023. Aan de hand van de meteorologische gegevens kunnen we zien dat het weer overeenkomt met het heldere weer voor Makiivka op 24 maart.
Als we de videobeelden vergelijken met de online tool SunCalc, zien we dat de zon vanuit het zuidwesten schijnt en dat de schaduwen die de SUV of een van de mannen in de video in de richting van het noordoosten werpt, ongeveer overeenkomen met de richting die deze hulpmiddel voor het gegeven tijdstip aangeeft:
Een tweede video bevestigt de locatie
Bij het zoeken naar meer bewijzen stuitten we op een video van Anatoly Shariy, een Oekraïense blogger die populair is om zijn pro-Russische standpunten. In zijn YouTube-video’s levert hij vaak kritiek op de Oekraïense president Volodymyr Zelensky en de Oekraïense regering. In het verleden werd Shariy beschuldigd van verraad. In 2011 werd hij onderzocht na een incident in een fastfoodrestaurant, en in 2012 verliet hij Oekraïne voor de EU. In 2019 registreerde hij een politieke partij genaamd “De partij van Shariy”, die samen met verschillende pro-Russische facties door de Oekraïense nationale veiligheidsraad in maart 2022 werd verboden, na de invasie van Oekraïne.
Op 28 maart 2023 publiceerde Shariy een video op zijn Telegram– en YouTube-kanalen met beelden die zijn opgenomen door een chauffeur die zijn rit begint in een straat van Donetsk en uitrijdt naar de exacte locatie van de video met de twee gewapende mannen.
Beide openbare versies van zijn video waren echter op verschillende punten gemonteerd of geknipt en daarom benaderde AFP Shariy rechtstreeks voor de ongemonteerde versie.
Die stuurde hij ons op 30 maart. De ongemonteerde versie bevestigt de opnamelocatie.
De tweede video begint met de auto die door de Kommunistychna straat rijdt (Streetview perspectief beschikbaar op Yandex Maps) in Donetsk, direct naast de supermarkt aan de linkerkant van de straat en de vlaggenmasten aan de rechterkant:
In de loop van enkele minuten kunnen we de route van de auto volgen langs de straten van Donetsk naar de exacte locatie waar de virale video is opgenomen langs onderstaande route:
Tegen het einde van Shariy’s video zien we boomtakken die identiek zijn aan die in de oorspronkelijke virale video met de twee gewapende mannen:
Shariy bevestigde ook aan AFP dat zijn video op 28 maart door een lid van zijn team is opgenomen. In de video die hij ons stuurde, horen we de presentator van een lokale Russische radio Mayak zeggen: “Gisteren was de nationale feestdag van de Nationale Garde van de Russische Federatie”. Deze dag wordt gevierd op 27 maart 2023.
Dit gebied valt buiten de controle van Oekraïne
Sinds de Russische Federatie in februari 2022 een grootscheepse invasie van Oekraïne begon, is dit gebied onder Russische controle gebleven.
De kortste afstand tussen de frontlijn van eind maart 2023 tot de plaats waar de video is opgenomen is iets minder dan 20 kilometer.
Sommige gebruikers merkten op dat de video een voorbeeld is van de voortdurende desinformatiecampagne van de Russische Federatie. In haar Facebookpost zei de Slowaakse politie dat de video “weer een fake uit de Russische propagandawerkplaats” is.
Conclusie: dankzij geolokalisering van de exacte locatie van de opname konden we vaststellen dat het gebied waar de opname is gemaakt al minstens negen jaar niet meer onder controle staat van de strijdkrachten van Oekraïne. Het is hoogst onwaarschijnlijk dat Oekraïense troepen in dit gebied actief zouden zijn.
